Από τον Κώττα, τον ομαδικό τάφο των νεκρών μαχητών από τις μάχες του 1949
– Τι κράτησες απ’ όλο αυτό;
– Την κουβέντα ενός συντρόφου που είναι εδώ πάνω από τους πρώτους και μας είπε με ακράτητη συγκίνηση: «Τώρα που σας βλέπουμε όλο και περισσότερους να έρχεστε εδώ πάνω, καταλαβαίνουμε κι εμείς καλύτερα την τεράστια σημασία που έχει όλη αυτή η προσπάθεια του Κόμματος, χρόνια τώρα, για την ανάδειξη των τόπων δράσης του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Αποκτά πιο βαθύ νόημα όλη αυτή η προσπάθεια…».
Γράμμος, λοιπόν και Βίτσι και Πρέσπες. Ένα τρίγωνο στο οποίο όπου κι αν πατήσεις νιώθεις πως εδώ είναι ένας άλλος τόπος. Έχουμε ολοκληρώσει ήδη το τετραήμερο ταξίδι που οργάνωσε το Τμήμα της ΚΕ του ΚΚΕ για την Ισοτιμία και τη Χειραφέτηση των Γυναικών κι ακόμα «εκεί» είμαστε.
Διαβάζαμε και δεν καταλαβαίναμε πολλά. Τώρα υποψιαζόμαστε περισσότερο. Άλλο να διαβάζεις κι άλλο να περπατάς στα βήματά τους. Άλλο να λες Πανελλαδική Δημοκρατική Ένωση Γυναικών (ΠΔΕΓ) κι άλλο να έχεις ξεθεωθεί να φτάσεις στον Πυξό με λεωφορείο απ’ την Αθήνα κι εκεί να βρίσκεις το ίχνος μιας μαχήτριας που αφού πήρε μέρος στη μάχη για την κατάληψη του Καρπενησιού ξεκίνησε με τα πόδια, μέσα στο χιόνι και τα αεροπλάνα να βομβαρδίζουν, για να φτάσει εδώ πάνω και να πάρει μέρος στην Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΠΔΕΓ.
Άλλο να διαβάζεις για το μεγάλο Νοσοκομείο του ΔΣΕ στον Γράμμο κι άλλο να φτάνεις εκεί και να σε υποδέχονται στα πρώτα βήματά σου, μέσα από τα υλικά της υπαίθριας έκθεσης, οι γυναίκες που κουβαλούσαν χιλιόμετρα ολόκληρα τους τραυματίες στην πλάτη.
Από την πρώτη μέρα κιόλας το μυαλό είχε «φορτώσει» με αρκετά. Η Μυρτιά (Ελένη Μακρυνιώτη – Τραγγανίδα) που πιάστηκε στο Κακοσάλεσι, ο Κρόνος (Κώστας Αντωνόπουλος) που σκοτώθηκε στο Κορομπίλι, ο Διαμαντής (Γιάννης Αλεξάνδρου) απ’ την Κάτω Αγόριανη, το Γενικό Αρχηγείο που στάθμευε στο Σμόκοβο, ο Άρης που ξεκίνησε απ’ τη Σπερχειάδα. Και τα Χάσια; Γιατί τα λένε Χάσια; Η «ενεργητική άμυνα»; Άλλο και τούτο, να τσακίζουν μια ολόκληρη μεραρχία του αστικού στρατού με μια ομάδα μαχητών αποφασισμένη.
Μόλις περάσαμε ανοιχτά απ’ τον Αυλώνα, άρχισε η αφήγηση και συνεχιζόταν ως τη Καστοριά.
Διάλειμμα στο Δισπηλιό, να δούμε τον λιμναίο οικισμό της νεολιθικής εποχής. Κι ύστερα γλέντι στο Νεστόριο, το οργάνωσαν οι σύντροφοι από την Οργάνωση της Δυτικής Μακεδονίας που ήταν μόνιμοι αρωγοί μας αυτές τις τέσσερις μέρες. Στην παρέα μας, ήδη από την Αθήνα, ο σ. Δημήτρης Αρβανιτάκης, μέλος του ΠΓ της ΚΕ και η σ. Χριστίνα Σκαλούμπακα, μέλος της ΚΕ.
Στον δρόμο, ανεβαίνοντας προς Καστοριά, η σ. Βιβή Δάγκα, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, επικεφαλής του Τμήματος για την Ισοτιμία και τη Χειραφέτηση των γυναικών και βουλευτής, μας λέει δυο λόγια για το ταξίδι:
«Μέσα από αυτή την πρωτοβουλία του Τμήματος για την Ισοτιμία και τη Χειραφέτηση των Γυναικών θέλουμε να φωτιστεί ιδιαίτερα η συμβολή του ΚΚΕ στη γυναικεία συμμετοχή στον κοινωνικό και πολιτικό αγώνα, στις μεγάλες στιγμές της ταξικής πάλης στην Ελλάδα τον 20ό αιώνα. Τέτοιος είναι και αγώνας του ΔΣΕ.
Οι γυναίκες έφτασαν να αποτελούν το 25% των μάχιμων δυνάμεων του ΔΣΕ, ενώ υπήρχαν διμοιρίες και τάγματα που οι γυναίκες ξεπερνούσαν το 40%, ακόμα και το 50% της δύναμής τους.
Ένας επίσης μεγάλος αριθμός γυναικών στήριξε τη δράση του ΔΣΕ ως σαμποτέρ, τηλεφωνήτριες, τραυματιοφορείς, γενικότερα στις υγειονομικές υπηρεσίες, στα οχυρωματικά έργα και γενικά στα μετόπισθεν, στο μάζεμα της σοδειάς και της τροφοδοσίας του ΔΣΕ, στην επιμελητεία.
Δούλεψε στην εκπαίδευση, στην έντυπη διαφώτιση, οργάνωσε την ψυχαγωγία του ΔΣΕ.
Συνέβαλαν αποφασιστικά και σε ένα ακόμη μέτωπο. Κάθε βράδυ, μόλις κόπαζε η μάχη, πήγαιναν κοντά στη γραμμή του αστικού στρατού με τον τηλεβόα. Πολλές φορές αντιμετώπιζαν ακόμα και εχθρικά πυρά στην προσπάθεια ορισμένων στελεχών του αστικού στρατού να τις εμποδίσουν να μεταφέρουν το μήνυμα του ΔΣΕ, απευθυνόμενες άμεσα, ταξικά και συναισθηματικά στα παιδιά του λαού που είχαν επιστρατευτεί από τον ταξικό αντίπαλο.
Ξεχωριστή αξία έχουν και τα γράμματα μαχητριών προς τις οικογένειές τους, ιδιαίτερα προς τις μάνες, αλλά και αδέλφια που υπηρετούσαν στον Εθνικό Στρατό και η προτροπή για ενεργή συμπαράσταση στον δίκαιο αγώνα που έδιναν οι δυνάμεις του ΔΣΕ.
(…) Τα τρία χρόνια του ΔΣΕ έπλασαν κορίτσια, γυναίκες που σε άλλες συνθήκες χρειάστηκαν γενιές και γενιές για ν’ αποκτήσουν τόλμη, αυτοπεποίθηση, αντοχή.
Με γνώση, πείσμα και όραμα κομμουνιστικό, τιμώντας τους αλύγιστους και τις αλύγιστες της ταξικής πάλης, δίνουμε όλες μας τις δυνάμεις, με όλες τις μορφές για να συμβάλουμε στην ταξική, πολιτική αφύπνιση νέων δυνάμεων, ανδρών και γυναικών.
Για να εμπνεύσουμε την πίστη στη δύναμη της ταξικής πάλης, σε μια περίοδο που εξελίσσεται μια χυδαία πολεμική στην ταξικά οργανωμένη πάλη. Για να βρουν πραγματική δικαίωση οι αγώνες, οι θυσίες του ΔΣΕ».
Κοντοβράδιαζε πια όταν φτάσαμε στο Νεστόριο. Γραμμή για το Μουσείο – Μνημείο για το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ και τον ΔΣΕ που έχει στήσει στο χωριό η ΚΕ του ΚΚΕ.
Συγκλονιστικό! Απ’ έξω εκατοντάδες ονόματα ανά χωριό του ανατολικού Γράμμου, τα ονόματα των νεκρών του αγώνα. Δέος. Που γίνεται ολάνοιχτα μάτια μόλις περνάς την είσοδο. Στην παρουσίαση των εκθεμάτων εδώ ο σ. Θανάσης Λεκάτης.
Σε μία προς μία τις ειδικές επιφάνειες του Μουσείου ξεδιπλώνεται η ιστορία του τόπου. Από τη μέρα που η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα, ως την άμεση πρωτοβουλία του ΚΚΕ «ο κάθε βράχος, η κάθε ρεματιά, το κάθε χωριό, καλύβα με καλύβα, η κάθε πόλη, σπίτι με σπίτι πρέπει να γίνει φρούριο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα». Από τους 2.000 περίπου κρατούμενους και εξόριστους κομμουνιστές, στις αποδράσεις και την ανάληψη του αγώνα. Διαβάζουμε τα ονόματα και βλέπουμε τις φωτογραφίες των κρατουμένων του Ασβεστοχωρίου που απέδρασαν κι έγιναν μαγιά στον αγώνα που ξεκίναγε. Βλέπουμε ένα προς ένα τα στελέχη του Κόμματος που πρωτοστάτησαν στην οργάνωση του αγώνα στην περιοχή της δυτικής Μακεδονίας και αμέσως μετά το χρονικό των μαχών ενάντια στην τριπλή κατοχή (ιταλική, γερμανική, βουλγάρικη) σε άμεση αντιπαράσταση με τη δράση των δοσιλόγων. Εντυπωσιάζουν τα στοιχεία για την ειδική συνεισφορά του Νεστορίου σ’ αυτόν τον αγώνα, όπως και τα στοιχεία στα επόμενα ταμπλό για τον αγώνα στην ευρύτερη περιοχή. Ακολουθούν η απελευθέρωση και η περίοδος της «λευκής τρομοκρατίας» ώσπου ξανά ο επαναστατημένος λαός με μπροστάρη το ΚΚΕ καταφεύγει στο αντάρτικο ντουφέκι.
Ήδη από το πρώτο ένα τρίτο των υλικών του Μουσείου κατανοούμε ότι δεν μας φτάνει ο χρόνος να μελετήσουμε ένα προς ένα τα υλικά που παρουσιάζονται. Παίρνουμε μια «γεύση» από τα ταμπλό για τη συγκρότηση του ΔΣΕ και την καθημερινότητα της δράσης του. Μένουμε να θαυμάζουμε τη μεγάλη τοιχογραφία (6 μέτρα πλάτος επί 3 μέτρα ύψος) που μας βγάζει έξω στο βουνό, τον Γράμμο και πάνω σ’ αυτήν να ξετυλίγεται το ιστορικό της μεγάλης μάχης του 1948. Τι να πρωτοδιαβάσεις… Θα θέλαμε ένα ολόκληρο βιβλίο εντυπώσεων να γεμίσουμε μόνο και μόνο για να γράψουμε τι βλέπουμε, τι συναισθήματα γεννιούνται από το υλικό που παρατίθεται, τις ειδικές πινελιές, όπως το τμήμα του τοίχου από ένα σπίτι στα Κορέστεια που πάνω του βρέθηκε γραμμένο το σύνθημα «Ο ΔΣΕ είναι ατσαλένιος» και τόσα άλλα που ακολουθούν, για τα παιδιά που σώθηκαν, για τη ζωή στις Λαϊκές Δημοκρατίες κ.ά. Στολίδι για το Νεστόριο αυτό το Μουσείο και για μας πρόκληση-πρόσκληση για την επόμενη εκδρομή μας εκεί.
Από το Νεστόριο στην Πρέσπα
Ξημέρωσε η δεύτερη μέρα του ταξιδιού και είναι η ώρα για το μεγάλο ταξίδι στα ενδότερα της περιοχής. Στην Ιεροπηγή η πρώτη στάση. Από ένα πανοραμικό σημείο, εποπτεία σ’ όλο τον χώρο όπου εξελίχθηκε ο μεγάλος ελιγμός των δυνάμεων του ΔΣΕ από τον Γράμμο στο Βίτσι τον Αύγουστο του 1948. Και ανάλυση της καταπληκτικής μάχης στο Μάλι Μάδι τον Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου. Δεν έχουμε όμως χρόνο. Περνάμε από Κρυσταλλοπηγή, μαθαίνουμε για τους ντόπιους και το αντιαεροπορικό που 60 χρόνια έμενε στην κορφή της Ρουσελίτσας, με τον Ζαχαριά να το στρέφει έτσι ώστε να δείχνει τον εχθρό στην κατεύθυνση της Αθήνας… Περνάμε το Βατοχώρι με την προτομή του Σκοτίδα (Νίκος Θεοχαρόπουλος) και πορευόμαστε στον Κώττα, στον ομαδικό τάφο των νεκρών μαχητών από τις μάχες του 1949. Τι μεγαλείο αποπνέει η γλυπτική σύνθεση που έστησε το Κόμμα, εκεί που λίγο καιρό πριν ήταν ένα χωράφι, που οι γελάδες στο περπάτημά τους έβγαζαν στην επιφάνεια τα οστά των μαχητών… O γλύπτης Αντώνης Μυρωδιάς έστησε τη σύνθεση και η αρχιτέκτονας Δέσποινα Τσιρώνη σχεδίασε το σύνολο του ταφικού μνημείου με τα εκατοντάδες ονόματα των νεκρών από τις μάχες του 1949 στα γύρω υψώματα.
Δρόμο για την Πρέσπα, κουβέντα στη διαδρομή για τις τελικές μάχες του 1949, γνωριμία εκ του μακρόθεν με τα σημεία της διαδρομής που συνδέονται με τον ΔΣΕ, το Νοσοκομείο του Βιτσίου, τα έμπεδα, τη σχολή πυροβολικού, τα εργοστάσια ιματισμού, τις αποθήκες. Φτάνουμε στο χωριό Καλλιθέα. Κι άλλο Μουσείο – Μνημείο εδώ. Εκατοντάδες ονόματα νεκρών από τα χωριά της περιοχής στον περίβολο του παλιού σχολείου. Και μέσα, στις δύο αίθουσες του Μουσείου, η ιστορία όπως ποτέ δεν διδάχτηκε στα σχολεία. Η Τίνα Κουζιάκη από την Οργάνωση της Δυτικής Μακεδονίας μας παρουσιάζει τα δεκάδες ντοκουμέντα που μιλούν για την αντίσταση στην τριπλή κατοχή, δείχνουν τον ΕΛΑΣ να απελευθερώνει τη Φλώρινα, τη νέα ζωή που αναπτύσσεται στις ελεύθερες περιοχές. Κι ύστερα ο Δεκέμβρης του ’44 και η τρομοκρατία, τα κομμένα κεφάλια κι ένας λαός που ξαναβγαίνει στο κλαρί. Μοναδικά ντοκουμέντα που κάνουν τους κατοίκους της περιοχής να νιώθουν περήφανοι για τον τόπο τους, για τους προγόνους τους που δεν δούλωσαν, για τη νέα ζωή που ονειρεύτηκαν, την εφάρμοσαν και παραμένει αίτημα στους καιρούς που έρχονται. Κι εδώ υπόσχεση να ξανάρθουμε…
Περνάμε απέναντι, στη χερσόνησο του Πυξού, στην «Άφρικα» όπως τη λέγανε τότε. Το πρώτο μνημείο που στήθηκε από την Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος, στην έξοδο του χωριού Πύλη, στην είσοδο της κοιλάδας στην οποία στεγάζονταν για ένα διάστημα η ΚΕ του ΚΚΕ και η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση. Ανεβαίνουμε στον Πυξό, το χωριό των 2.500 κατοίκων, που η μισαλλοδοξία των νικητών του Εμφυλίου, εξαφάνισε ως και την τελευταία πέτρα από τα σπίτια των ανθρώπων που έμεναν εδώ και έδωσαν τον ανθό τους στην τρίχρονη εποποιία του ΔΣΕ.
Στάση στο μνημείο για τη Συνδιάσκεψη της ΠΔΕΓ που έγινε τον Μάρτη του 1949. Έμπνευση του Σταύρου Βλάχου η κατασκευή.
Αυτός είναι και ο κεντρικός προορισμός μας, ως ειδική ομάδα επισκεπτών, γυναίκες απ’ όλο το λεκανοπέδιο της Αττικής που ήρθαμε να αφήσουμε ένα λουλούδι για τις μαχήτριες οι οποίες μας άφησαν ιερές παρακαταθήκες με τον αγώνα τους.
Ο λόγος πάλι στην Βιβή Δάγκα:
«Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη τον Μάρτη του 1949 πραγματοποιήθηκε μέσα στη φωτιά της μάχης, με αξιοζήλευτη προετοιμασία, μεράκι, δημιουργικότητα, προπαγάνδα, καλλιεργώντας την άμιλλα για να εξασφαλίσουν μαζική συμμετοχή των μαχητριών του ΔΣΕ. Νεαρές γυναίκες, συχνά ανήλικες, άντεξαν πεζοπορία μέσα στα χιόνια, που κράτησε σχεδόν ένα μήνα, για να καταφέρουν να φτάσουν στη Συνδιάσκεψη (…) Κατέκτησαν την ισότιμη θέση τους στον ΔΣΕ με το όπλο στο χέρι, όταν η συμμετοχή γυναικών αντιμετωπιζόταν τουλάχιστον με επιφύλαξη (…) Σε αυτές τις συνθήκες φούντωσε όλη η αγανάκτηση από τις κακουχίες και τις διώξεις του αστικού κράτους των προηγούμενων δεκαετιών. Έγινε πόθος για συμμετοχή στον ένοπλο αγώνα. Αυτή η “μεταμόρφωση” των γυναικών, που η πλειοψηφία τους ήταν 17-20 χρονών κορίτσια, δεν ήρθε μόνο ως αντίδραση στις άθλιες συνθήκες που τις είχε καταδικάσει να ζουν η κρατική πολιτική δεκαετιών (…) Για τη “μεταμόρφωση” τόσων γυναικών ήταν αναντικατάστατη η επίμονη, οργανωμένη “ειδική” δουλειά του ΚΚΕ και κατ’ επέκταση των επιτελείων του ΔΣΕ στις γυναίκες.
Δουλειά με ιδιαίτερες απαιτήσεις, που υλοποιούνταν με δυσκολίες στην αφομοίωση του περιεχομένου της, με αντιφάσεις στην καθημερινή ζωή και δράση.
Όσον αφορά στον χαρακτήρα της ΠΔΕΓ είναι χαρακτηριστικά τα λόγια μιας από τις αντιπροσώπους:
“Την φτιάχνει το αίμα από τις εκατοντάδες συντρόφισσές μας που ‘πεσαν για τη λευτεριά. Την δημιουργούν οι χιλιάδες μαχήτριες που αυτήν την ώρα στο χαράκωμα χτυπάνε τον εχθρό. Αυτές που σκάβουν το οχυρό και τρέχουν με τη ζαλίκα. Αυτές που μέσα στη φριχτή τρομοκρατία της πόλης τοιχοκολλούν τον Τύπο της λευτεριάς, παλεύουν και τραγουδώντας αντικρίζουν το εκτελεστικό απόσπασμα”.
Δεν γεννήθηκαν ηρωίδες, δεν ήταν “υπεράνθρωποι”. Η θαυμαστή ανθεκτικότητά τους πηγάζει από το γεγονός ότι συνέδεσαν τη ζωή τους, τα “όχι” και τα “ναι” στα διλήμματα και στις αποφάσεις τους με την πάλη για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση, τη σοσιαλιστική – κομμουνιστική.
Φωτίζει πόσο πλούσια και δημιουργική γίνεται η ζωή στον αγώνα κόντρα στα σκοτάδια της εκμετάλλευσης, της βίας, της γυναικείας ανισοτιμίας».
Πολλά τα δεδομένα για μια μέρα. Επιστροφή στο Νεστόριο. Η οργάνωση της Δυτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ μας είχε στήσει ένα πανέμορφο γλέντι που κράτησε ως αργά-αργά…
Από το Νεστόριο στο Νοσοκομείο και στον κεντρικό Γράμμο
Τρίτη μέρα. Διαβαίνουμε τον άνω ρου του Αλιάκμονα προς τις πηγές του. Μαθαίνουμε για τα χωριά (το Γλυκονέρι, την Περιστέρα, τη Σλήμνιτσα, τον Μονόπυλο κ.ά.) που στήριξαν τον αγώνα και «ξυρίστηκαν» ως τα θεμέλιά τους για να μην υπάρχει δείγμα ότι εδώ ο λαός ξεσηκώθηκε για μια άλλη ζωή, τη σοσιαλιστική. Περνάμε ανάμεσα από τα συγκλονιστικά οχυρά των μαχητών του ΔΣΕ, την Τούχουλη, το Τσάρνο, τον Ανθρωπάκο, το Φλάμπουρο. Στο Παλιοχώρι μας υποδέχονται οι σύντροφοι της Επιτροπής Μνημείων της ΚΕ του ΚΚΕ που ήδη μια μέρα πριν έχουν δώσει απάντηση σ’ ένα ερώτημα: «Πού ήταν το νεκροταφείο του μεγάλου νοσοκομείου του ΔΣΕ;». Το έχουν βρει! Κοντά μας πλέον τα μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ Δ. Γόντικας και Δ. Μανωλάκου και τα στελέχη του Κόμματος Κ. Σταμπολίδης και Θ. Κωνσταντινίδης.
Μετά από μια σύντομη ενημέρωση από τον σ. Δημήτρη Γόντικα, αρχίζουμε την αργόσυρτη ανάβαση στο ύψωμα της Σκάλας. Δέος ξανά. Δέος για την καταπληκτική δουλειά που έχει γίνει για την ανάδειξη των κτισμάτων του μεγάλου Νοσοκομείου του ΔΣΕ στον Γράμμο. Δέος ακόμα μεγαλύτερο, όταν βήμα το βήμα συνειδητοποιούμε -μέσα από τα υλικά που εκτίθενται στη διαδρομή, στα ταμπλό της μεγάλης μόνιμης υπαίθριας έκθεσης η οποία εκτείνεται σ’ ένα μήκος περίπου δύο χιλιομέτρων βατού χωματόδρομου και ενός δικτύου μονοπατιών- τον άθλο που επιτεύχθηκε, κοντά 80 χρόνια πριν, σ’ αυτόν τον τόπο για να σωθεί ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος μαχητής του ΔΣΕ.
«Η κατασκευή, η λειτουργία και τα αποτελέσματα του νοσοκομείου ήταν ένας πραγματικός άθλος του ΔΣΕ» θα μας πει ο Δ. Γόντικας. «Αυτόν τον άθλο -συνέχισε- προσπαθήσαμε να τον αναδείξουμε, να φανούμε αντάξιοι, να τιμήσουμε την τεράστια προσφορά. Οργανώσαμε για αυτό την αποκάλυψη του νοσοκομείου. Μάλιστα θα δείτε πως ο Σακελλαρίου είπε πως διαμορφώθηκε μια τέτοια νοσοκομειούπολη που σήμερα μπορεί να μην υπάρχει, αλλά θα υπάρχουν τα ερείπια, τα χαλάσματα που αξίζει κανείς να έρθει να τα δει για να δει τι μπορεί να φτιάξει ο αγωνιστής όταν πιστεύει, όταν έχει θέληση, όταν είναι αφοσιωμένος σε μία υπόθεση. Επιστρατεύσαμε ό,τι καλύτερο έχει το Κόμμα σε αρχαιολόγους, μηχανικούς, αρχιτέκτονες, οικοδόμους, φωτογράφους, γραφίστες και κάθε ειδικότητα. Μελετήσαμε πολύ γιατί στην αρχή αυτά που βρήκαμε ήταν μέσα σε μια ζούγκλα, τα κτίσματα ήταν θαμμένα, δεν μπορούσες να τα δεις με την πρώτη ματιά. Ήταν μέσα σε έλατα, σε πεύκα, σε θάμνους. Το 1950 ο στρατός και τα ΛΟΚ έβαλαν φωτιά και τα κατέστρεψαν, τα έκαψαν. Ήθελε τεράστια προσπάθεια, για 4-5 χρόνια έγινε συστηματική προσπάθεια να καθαρίσουμε τον χώρο, να αναδείξουμε τα κτίσματα, να μελετάμε ό,τι έχει γραφεί για το νοσοκομείο για να μπορούμε να μελετήσουμε όσο γίνεται πιο συγκεκριμένα κάθε πλευρά, πώς λειτουργούσε κ.α. (…) Καταλήξαμε να γίνει αυτή η υπαίθρια έκθεση που έχει μια πρωτοτυπία. Είναι σε περίπου 10 ενότητες – ταμπλό που δίνει όλη την ιστορία κατασκευής και λειτουργίας του νοσοκομείου.
Ένας επισκέπτης που θα έρθει εδώ, ακόμα και αν δεν έχει μελετήσει και δεν ξέρει πολλά πράγματα μπορεί μέσα από τις ταμπέλες να αποκτήσει μια πλήρη εικόνα τι ήταν αυτό το νοσοκομείο».
Καθώς μελετούσαμε τα υλικά στα διάφορα ταμπλό της έκθεσης, νομίζαμε πως δεν έχει άλλα όρια η συγκίνηση. Ώσπου μας είπαν να πάμε λίγο πιο ψηλά στο βουνό. Και πήγαμε. Κι αντήχησε ο Γράμμος από το σύνθημα «Οι μαχητές του Γράμμου δεν λύγισαν ποτέ! Δόξα και τιμή στο ΚΚΕ!».
Ήμασταν ήδη στον χώρο του νεκροταφείου των μαχητών, που ανακαλύφθηκε μόλις μια μέρα πριν φτάσουμε εμείς. Δεν έχουμε λέξεις γι’ αυτό που νιώσαμε. Αφήσαμε τον χώρο στα χέρια των συντρόφων που έχουν αναλάβει την ανάδειξή του. Κατηφορίσαμε στα μονοπάτια που διασχίζουν το νοσοκομείο και φύγαμε προς Γράμμουστα. Μάθαμε για το Βέρτερνικ, τα Φούσια, την Πόρτα Οσμάν κ.ά. Ένα δυνατό χαλάζι μας προσγείωσε μόλις φτάσαμε στη Γράμμουστα. Συνεχίσαμε νότια για το χωριό Θεοτόκος. Κι άλλες αφηγήσεις στη διαδρομή, για το Σγούρο, τα Τρία Σύνορα, το Ζουμπάνι, τον Τάλιαρο, το Ταμπούρι, την ανακατάληψη του Γράμμου, αδύνατον να τα θυμηθεί όποιος δεν κράταγε αναλυτικές σημειώσεις. Κρατήσαμε μια σημείωση μόνο, για μια άλλη επίσκεψη, για το μεγάλο κανόνι που βρήκαν οι σύντροφοι 80 χρόνια μετά πάνω στον Σούφλικα και το κατέβασαν στα χέρια για να κοσμεί τον περίβολο στο μουσείο στην Θεοτόκο.
Η Θεοτόκος. Θα ‘χε ερημώσει ήδη, όπως ερημώνουν ένα προς ένα πλέον όλα τα χωριά της περιοχής. Όμως, η οικογένεια Ζούνη δώρισε στη μνήμη των αγωνιστών γονιών της, στο ΚΚΕ το σπίτι και το οικόπεδο που σήμερα στεγάζουν ένα ακόμα Μουσείο – Μνημείο, αυτό που αναφέρεται στους αγώνες του λαού στον κεντρικό και δυτικό Γράμμο. Ας μη σχολιάσουμε αναλυτικά όσα είδαμε. Η ιστορία και μόνο της κατασκευής αυτού του Μουσείου – Μνημείου και ο τρόπος που το αγκάλιασαν οι κάτοικοι της περιοχής, ο μπαρμπα-Κώστας που το προσέχει σαν τα μάτια του, είναι ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Μοναδικά ντοκουμέντα, μια ειδική κατασκευή το μεγάλο τρίπλευρο Δέλτα στην αυλή που «συνομιλεί» με το πρώτο μεγάλο μνημείο που έστησε το ΚΚΕ στη νέα Λυκόρραχη, στο διπλανό Κεφαλοχώρι, δίνουν σ’ αυτό τον χώρο μια ιδιαίτερη αξία που και γι αυτήν αξίζει να επανέλθουμε… Η Τομεακή Οργάνωση Κατασκευών του ΚΚΕ έχει βάλει εδώ τη σφραγίδα της.
Για τη Ναυσικά και την οικογένεια Φασουλή στο Κεφαλοχώρι, που μας φιλοξένησαν στη συνέχεια, δεν θα γράψουμε τίποτα. Όποιος περάσει από κει θα καταλάβει…
Γυρίσαμε στο Νεστόριο, περνώντας κάτω απ’ την ορθοπλαγιά του Χάρου. Κι άλλη εκκρεμότητα που αφήσαμε για την επόμενη φορά…
Στη Φλώρινα του ΔΣΕ
Κοιλάδα του Λαδοπόταμου, του βόρειου κλάδου του Αλιάκμονα. Ανταρτικό και Πισοδέρι, νότια σκιά της Μπέλα Βοδα, της έδρας της 10ης Μεραρχίας του ΔΣΕ, Λέσιτς, Μόρο, Τσούκα, Πολενάτες, Κουλκουθούρια, Βίγλα και Άλωνα, Μπούφι και Σολιτσιτό, Λούτζερ και Σκοπιά, ύψωμα 1033 και Γκιούπκα. Το κεφάλι γεμίζει και πάλι με πληροφορίες. Αδύνατον να τις επεξεργαστούμε. Ώσπου μετά από μια στροφή του δρόμου στ’ ανατολικά περίχωρα της Φλώρινας αντικρίζουμε το γλυπτό του Μακρή, εκείνες τις τεράστιες χαλύβδινες μορφές με τα υψωμένα χέρια και τα ξεσκισμένα στήθη να είναι απ’ τη μια ριζωμένες στη γη κι απ’ την άλλη να σκίζουν το μαύρο του ουρανού, να σε καλούν να φύγεις μαζί τους ψηλά. Στη σκιά τους κρατάνε καλά φυλαγμένους τους 700 μαχητές του ΔΣΕ που έπεσαν στη Μάχη της Φλώρινας τον Φλεβάρη του 1949. Πήραμε μαζί μας πολύτιμο φυλακτό την ειδική έκδοση της Οργάνωσης για τη Μάχη της Φλώρινας και το ταφικό μνημείο. Ξανά μας λείπουν λέξεις για ό,τι ζήσαμε…
Στάση καθαρτήρια, στη γέφυρα του Βενέτικου, στην επιστροφή, να γιορτάσουμε τα γενέθλια δυο κοριτσιών. Τα «κόκκινα πιράνχας», μια ομάδα του «Αερόστατου», που ήταν μαζί μας όλες αυτές τις μέρες κρατάνε ήδη τη σκυτάλη.